Dziedziczenie ustawowe

Stosownie do przepisów kodeksu cywilnego spadkobiercą można zostać na podstawie ustawy lub testamentu. Wskazuje na to art. 926 § 1 kodeksu. Dziedziczenie całości spadku na podstawie ustawy następuje wówczas, gdy:

• spadkodawca nie pozostawił testamentu,
• nie wskazał spadkobiercy
• żadna z osób wskazanych przez niego nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament to dziedziczenie na jego podstawie ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym!

Ogólny jego zarys dziedziczenia ustawowego określają przepisy kodeksu cywilnego art. 931 do 940. Przepisy te określają krąg spadkobierców oraz przypadające im udziały.

Zasady dziedziczenia ustawowego

Cechą charakterystyczną dziedziczenia ustawowego jest to, że do dziedziczenia po zmarłym na podstawie ustawy w pierwszym rzędzie uprawniona jest najbliższa rodzina. Formalna więź rodzinna jest priorytetowa i dominuje nad realnymi relacjami. Oznacza to, że na podstawie ustawy po zmarłym dziedziczyć będzie jego rodzina, nawet jeśli spadkodawca pozostawał z nią konflikcie, a nie inna osoba bliska uczuciowo np. konkubina, partner życiowy. Dlatego chcąc zabezpieczyć interes osoby spoza kręgu rodzinnego konieczne jest sporządzenie testamentu.

Wg zasad dziedziczenia ustawowego do spadku powołane są następujące osoby:

• małżonek
• zstępni (dzieci, wnuki)
• rodzice spadkodawcy
• rodzeństwo spadkodawcy oraz ich zstępni
• dziadkowie spadkodawcy oraz ich zstępni

Spadkobiercy dziedziczący na podstawie ustawy podzieleni zostali na 5 kategorii. Zasadą jest, że osoby znajdujące się w dalszej grupie będą dziedziczyć wyłącznie przy braku spadkobierców z wyższej grupy, sami zaś wyłączają niższe grupy.

 

Pierwsza kategoria spadkobierców:

• małżonek
• dzieci spadkodawcy

Co do zasady dziedziczą oni spadek w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku. W sytuacji gdy w rodzinie jest więcej niż trójka dzieci, udział dzieci w stosunku do małżonka spadkodawcy będzie ulegał proporcjonalnemu pomniejszeniu. Małżonek jest osobą dziedziczącą zarówno w pierwszej kategorii jak i w drugiej.

Jeżeli jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyje do otwarcia spadku, a miało własne dzieci, zgodnie z art. 931 § 2 kodeksu cywilnego, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Małżonek – dziedziczy z ustawy, jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w związku małżeńskim. Przejście praw i obowiązków następuje niezależnie od tego, czy pomiędzy małżonkami występowała wspólność majątkowa. Oznacza to, iż intercyza oraz rozdzielność majątkowa nie stanowią przeszkody dla dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z art. 935¹ kodeksu cywilnego orzeczenie o prawomocnej separacji powoduje wyłączenie danej osoby od dziedziczenia. Należy jednak pamiętać, że tylko separacja prawna (formalna) wyłącza dziedziczenie. Skutek ten nie występuje w przypadku separacji faktycznej tj. takiej w której co prawda małżonkowie nie żyją już razem, ale nie podjęli oni żadnych kroków prawnych dla usankcjonowania tej sytuacji.

Przeszkodą dla dziedziczenia małżonka jest również prawomocnie orzeczony rozwód. W sytuacji , w której zmarły małżonek wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy drugiego małżonka, zaś proces toczył się jeszcze w chwili jego śmierci, drugi z małżonków może zostać wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 kodeksu cywilnego. W celu wyłączenia takiego małżonka każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych dziedziczących wspólnie z małżonkiem, powinien wystąpić do sądu z pismem (pozwem) o ustalenie , czy pozew o rozwód był uzasadniony z punktu widzenia prawa. Pozew taki można złożyć w terminie 6 miesięcy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy, przy czym wniesienie pozwu nie może nastąpić po upływie roku od śmierci spadkodawcy. Sąd stwierdzając trwały i zupełny rozkład pożycia z winy pozostałego przy życiu małżonka wyda orzeczenie wyłączające od dziedziczenia ustawowego.

Dziecko i dziecko przysposobione – dziecko dziedziczy po rodzicach zarówno w sytuacji , gdy pochodzi ono ze związku małżeńskiego, jak i pozamałżeńskiego. Okoliczność czy dziecko utrzymywało kontakt ze spadkodawcą, czy w ogóle go znało nie ma znaczenia dla powołania do spadku.

Zgodnie z art. 936 § 1 kodeksu cywilnego dziecko przysposobione dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak jak by było dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby przysposabiający był rodzicem przysposobionego. Dziecko przysposobione nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. Dotyczy to wyłącznie przysposobienia pełnego uregulowanego w art. 121 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przysposobienie pełne oznacza, że przysposobiony jest uważany za dziecko spadkodawcy. W przypadku przysposobienia niepełnego sytuacja dziecka przedstawia się inaczej. Jego pozycja została uregulowana w art. 124 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz w art. 937 § 1 kodeksu cywilnego.

 

Druga kategoria spadkobierców:

• małżonek spadkodawcy,
• rodzice,
• rodzeństwo
• zstępni rodzeństwa

Do dziedziczenia przez drugą kategorię spadkobierców dochodzi wówczas gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub żadne z nich nie chce lub nie może dziedziczyć.

Małżonek dziedziczący spadek wspólnie z rodzicami spadkodawcy, jego rodzeństwem oraz zstępnymi rodzeństwa, zawsze otrzyma ½ spadku. Udział spadkowy każdego rodzica wynosić będzie ¼ całości spadku, jeżeli jednak ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział matki wynosi ½ całości spadku.

W sytuacji spadkodawcy będącego kawalerem nie posiadającym żadnych zstępnych, całość spadku w częściach równych przypadnie jego rodzicom. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, przypadający na niego udział spadkowy dziedziczy rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyje otwarcia spadku wówczas jego udział dziedziczą zstępni tego spadkobiercy.

Rodzice, rodzeństwo oraz ich zstępni – rodzice będą powołani do dziedziczenia spadku, gdy spadkodawca nie miał dzieci. Rodzeństwo oraz ich zstępni są zaliczani podobnie jak rodzice do drugiej kategorii spadkobierców. Rodzeństwem jest również rodzeństwo przyrodnie. Rodzeństwo dziedziczy po spadkodawcy jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, przy czym dziedziczony jest udział zmarłego rodzica w spadku spadkodawcy. Udział ten podlega dziedziczeniu przez rodzeństwo w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa zmarło przed dniem śmierci spadkodawcy wówczas przypadający mu udział dziedziczą jego zstępni.

 

Trzecia kategoria spadkobierców:

• dziadkowie

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa, a ono nie miało zstępnych, do dziedziczenia z ustawy powołani zostaną dziadkowie spadkodawcy w częściach równych co wskazuje art. 934 § 1 kodeksu cywilnego. W sytuacji śmierci jednego z dziadków przed dniem śmierci spadkodawcy udział spadkowy, który by mu przypadł mogą nabyć jego zstępni.

Dziadkowie oraz ich zstępni – dochodzą do dziedziczenia, gdy spadkodawca nie miał zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa. Dziadkowie dziedziczą w częściach równych. Jeżeli któryś z dziadków spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku, udział który by mu przypadał dziedziczą jego zstępni. W braku zstępnych zmarłego dziadka scheda przypada w częściach równych pozostałym dziadkom.

 

Czwarta kategoria spadkobierców:

• pasierbowie

Zgodnie z art. 934¹ kodeksu cywilnego w sytuacji braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło w chwili otwarcia spadku. Pasierbowie dziedziczą w częściach równych.

Pasierbowie – ustawodawca przewiduje, iż dopiero przy braku małżonka i krewnych spadkodawcy pasierb może dziedziczyć, warunkiem dodatkowym jest jednak to by w chwili otwarcia spadku rodzice pasierba nie żyli.

 

Piąta kategoria spadkobierców:

• Gmina
• Skarb Państwa

Gmina, Skarb Państwa – w przypadku braku spadkobierców będących rodziną spadkodawcy, spadek przypadnie gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania w Polsce nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Gmina i Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku, zaś samo dziedziczenie odbywa się z tzw. dobrodziejstwem inwentarza.

 

Uwaga:

Wskazane wyżej zasady dziedziczenia dotyczą wyłącznie spadków otwartych po dniu 28 czerwca 2009 roku. Dziedziczenie ustawowe i jego zasady uległy bowiem zmianom w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 2 kwietnia 2009 o zmianie ustawy kodeks cywilny. W przypadku osób, które zmarły przed 28 czerwca 2009 roku obowiązywać będą stare zasady dziedziczenia. Do najistotniejszych zmian wprowadzonych nowelizacją należało poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków oraz pasierbów. Przed tą datą osoby te nie dziedziczyły. Drugą istotną zmianą jest to, że rodzice uzyskali większy udział w masie spadkowej po bezdzietnym spadkodawcy kosztem jego rodzeństwa.